محمد سعید شریفان/مدرس،مشاور و کارشناس رسمی دادگستری

عنوان مقاله : حرکت از سیستم های اعتبارسنجی مالی به سمت اعتبارسنجی اجتماعی

نویسنده: محمد سعید شریفان (مرکز نوآوری بانک رفاه)

چکیده:

سیستم اعتبارسنجی اجتماعی به گونه‌ای طراحی شده است که علاوه بر جمع­‌آوری اطلاعات مالی افراد و سنجش اعتبار آنها بر مبنای پرداخت بدهی­‌هایشان، از طریق سیستم­‌های دیگری مانند فروشگاه­‌های آنلاین، شبکه‌­های اجتماعی، سایت‌های خدماتی آنلاین و… نیز اطلاعات افراد گردآوری شده و اعتبار اجتماعی اندازه‌گیری می‌شود. اگر فرد در این سیستم اعتبار اجتماعی بسیار پایینی داشته ­باشد، امکان استفاده از خدمات متعددی را از دست می‌­دهد. از عواملی که باعث کاهش اعتبار اجتماعی افراد می‌­شود می‌­توان به عدم پرداخت بدهی و سایر ناهنجاری‌های اجتماعی همچون عدم پرداخت هزینه‌های دادگاهی، پخش موسیقی با صدای بلند در فضای عمومی و .. اشاره نمود که افراد را از خدمات متنوعی مانند رزرو بلیط هواپیما یا قطار و رزرو هتل درجه عالی محروم می­‌نماید. اعتبار اجتماعی پایین مستلزم پرداخت هزینه‌­ها و بوروکراسی اجباری بیشتری می‌­شود؛ در صورتی که اگر افراد اعتبار اجتماعی بالایی داشته باشند، از امتیازات ویژه‌ای در انجام امور اداری بهره‌مند خواهند ­داشت و قادر خواهند بود تا با صرف وقت و هزینه کمتری امور اداری و سایر اهداف اجتماعی خود را به انجام برسانند.

مقدمه

اعتبارسنجی اجتماعی بدون شک یکی از قدیمی‌ترین کاربردهای تجزیه و تحلیل است که در آن موسسات مالی و اعتباری و سایر تسهیلات‌دهندگان از فرآیندهای تجزیه و تحلیل آماری به منظور ارزیابی اعتباری مشتریان خود استفاده می‌کنند.

اعتبارسنجی اشخاص حقیقی و حقوقی در تمام ابعاد و اندازه‌ها حائز اهمیت است و نمی‌توان ضرورت آن را نادیده گرفت. به عنوان مثال معمولاً موسسات خرد منابع خود را بدون اخذ وثیقه در اختیار افراد کم‌درآمدی که سابقه اعتباری بسیار خوبی نیز ندارند، قرار می‌دهند که در آینده آنها را با مشکل مواجه می‌سازد. مانند تمام انواع تسهیلات، بازپرداخت اعتبارات خرد نیز بااهمیت است و به همین دلیل، صندوق‌های بین المللی پول باید جنبه‌های مالی و ریسک‌های عملیاتی تمام انواع تسهیلات را ارزیابی نمایند. متقاضی سرمایه‌گذاری خرد حتی با اخذ اعتبارات اندک، می‌تواند بازار سودآوری خوبی برای یک موسسه و یا نهاد مالی و اعتباری فراهم نماید و نمی‌توان از ارزیابی چنین مشتریان و متقاضیانی صرف‌نظر کرد.

اعتبارسنجی اجتماعی نیز همانند اعتبارسنجی مشتریان از منظر بررسی توانایی افراد در بازپرداخت اقساط و تسهیلات، مهم است و قاعدتاً بر اساس فعالیت آنلاین صورت می‌گیرد. بررسی فعالیت‌های آنلاین شهروندان از این حیث حائز اهمیت است که عملکرد یک شخص می‌تواند بر سایر کاربران تأثیرگذار باشد؛ از این رو به منظور ارزیابی و اعتبارسنجی اجتماعی، جزئیات فعالیت تمام کاربران و شهروندان باید کنترل و پردازش شود. یک کاربر و تاثیر آن بر سایر کاربران جهت به دست آوردن امتیاز اعتبار اجتماعی آنها کنترل و پردازش می‌شود. اعتبار اجتماعی می‌تواند یک منبع اطلاعاتی مهم برای تبلیغ‌کنندگان، کارفرمایان، بانکداران و دیگران تلقی گردد؛ لذا می‌تواند منجر به تشویق افراد به فعالیت بیشتر مانند اشتراک‌گذاری مطالب و ارائه اطلاعات در فضای اجتماعی و آنلاین باشد.

تعریف اعتبارسنجی اجتماعی

به طور کلی سیستم اعتبارسنجی اجتماعی همان‌گونه که از نام آن مشخص است، فقط مختص رفتارهای مالی شخصیت‌ها نیست بلکه در کنار آن، بررسی هنجارها و ناهنجاری‌های اجتماعی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اعتبارسنجی اجتماعی در ابعاد فردی، شرکتی و حکومتی قابلیت اجرایی دارد. بدین گونه است که با تخصیص کد اعتباری یکتا به هر فرد و یا شرکت و اتصال آن به کد هویتی مربوطه، یک گزارش ثابت و دائمی از فعالیت‌های مالی و اجتماعی شهروندان و شرکت‌ها کسب می‌گردد. در اعتبارسنجی اجتماعی فردی، رفتار افراد در جامعه با جزئیات ثبت می‌گردد و مجازات و تشویق‌هایی متناسب با هر یک از اقدامات شخص درنظر گرفته می‌شود.

برای اعتبارسنجی اجتماعی فردی، طیف گسترده‌ای از اطلاعات و داده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: معاملات خرید و فروش، توانایی بازپرداخت وام‌های خرد، دارایی‌های ملکی و مستغلات و بررسی انواع فعالیت‌های مالی کاربر به همراه اطلاعات شخصی و خصوصی مانند سطح تحصیلات و فعالیت‌های خارج از محیط کار و دانشگاه.

 همچنین اعتبارسنجی اجتماعی شرکت‌ها نیز ابعاد دیگری از فعالیت آنان را دربر می‌گیرد که شامل آیتم‌های ذیل است:

– بررسی پرداخت به موقع مالیات مشاغل

– بررسی و احراز مجوزهای لازم برای فعالیت

– بررسی فعالیت شرکت مبنی بر عدم مغایرت با الزامات و توصیه‌های حفظ محیط زیست

– بررسی محصولات تولیدی به منظور کسب اطمینان از داشتن کیفیت‌ استاندارد

– بررسی نقش فعالیت شرکت در برآورده نمودن نیازهای صنعت موردنظر

 هدف از بکارگیری اعتبارسنجی اجتماعی

هدف اصلی طراحی این سیستم، ایجاد اعتماد بین مردم است. از طریق این سیستم می­‌توان بر فعالیت و نحوه ارائه خدمات بسیاری از کسب و کارها از جمله کنترل کیفیت مواد غذایی رستوران­‌ها و کنترل کارفرمایان در خصوص پرداخت حقوق کارمندان، نظارت داشت. به علاوه این سیستم (اعتبارسنجی اجتماعی) به ساخت ابزارهای مالی جایگزین کمک می­‌نماید. در هر جامعه‌­ای تعدادی از افراد وجود دارند که از خدمات بانکی استفاده نکرده و بالتبع اطلاعات مالی از این افراد در جایی ثبت نمی­‌شود (بیشتر افرادی که در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند، فاقد حساب‌های بانکی هستند). سیستم اعتبارسنجی اجتماعی با کمک به ساخت ابزارهای مالی جدید امکان جمع‌­آوری اطلاعات و گزارش‌­گیری از فعالیت آنها را فراهم می­‌کند. هم چنین این سیستم با طراحی ابزارهای مالی جدید می­‌تواند برای ارزیابی شرکت­‌های خرد که با معیارها و ارزش­‌های سنتی قابل ارزیابی نیستند نیز مورد استفاده قرار گیرد.

ممکن است برخی افراد علاوه بر مشکلات مالی، براساس رفتار خود و یا به طور کلی براساس رفتار اجتماعی خود، وارد لیست سیاه اعتبارسنجی شده و از خدماتی از قبیل خربد بلیط هواپیما، استفاده از برخی خطوط ریلی، خرید دارایی و گرفتن وام محروم ­شوند. این افراد برای خروج از لیست سیاه ملزم به پرداخت بدهی خود و یا مراجعه به دادگاه و پرداخت جریمه می­‌باشند. در ادامه به تأثیرات مطلوب و نامطلوب نمره اعتبارسنجی اجتماعی اشاره می‌گردد.

تأثیرات مطلوب نمره اعتبارسنجی اجتماعی خوب

• اولویت ثبت‌نام در مدارس و استخدام در ارگان‌ها

• دسترسی آسان به تسهیلات نقدی و اعتباری

• خرید و اجاره آسان و ارزان دوچرخه، موتورسیکلت و ماشین

• برخورداری از تجهیزات باشگاهی به صورت رایگان

• استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی با هزینه کمتر

• عدم لزوم ایستادن در صف‌های طولانی بیمارستان‌ها و سایر اماکن عمومی به منظور دریافت خدمات و در نتیجه صرفه‌جویی در وقت و هزینه

• استفاده از نرخ‌های ارز پایین‌تر به منظور تبدیل پول ملی خود به سایر وجه‌های بین‌المللی

• معافیت‌های مالیاتی

تأثیرات نامطلوب نمره اعتبارسنجی اجتماعی نامناسب

• ممنوعیت سفر: ممکن است پرواز با هواپیما، خرید بلیط‌ های مسافرتی و سوار شدن برخی قطارهای مسافری که دارای کیفیت بالاتر هستند، برای افراد ممنوع گردد. حتی برخی از هتل‌ها از پذیرفتن مسافران با نمره اعتبارسنجی پایین امتناع می‌کنند.

• ممنوعیت تحصیل: فرزندان کسانی که امتیاز اعتباری پایینی دارند ممکن است از ادامه تحصیل در دبیرستان محروم شوند و اداره آموزش عالی از ثبت نام آنان سر باز زند.  

• ممنوعیت‌های شغلی: نمره اعتبارسنجی پایین می‌تواند به این معنی باشد که شخص توانایی انجام کار در یک بانک، نهاد اجرایی و یا دستگاه دولتی را ندارد. از این رو به سختی شغلی تصاحب خواهد کرد.

• افزایش نظارت: افراد و یا کسب و کارهایی که نمره اعتبارسنجی اجتماعی مطلوبی ندارند، همواره بیش از سایرین در معرض نظارت و بازرسی از سوی دولت قرار می‌گیرند که در طولانی‌مدت آزاردهنده است.

• کاهش سرعت اینترنت: این امر بسیار محتمل است که سرعت اینترنت افراد و شرکت‌ها متناسب با وضعیت نامناسب اعتبارسنجی آنان به دستور دولت کاهش پیدا کند.

• شرمساری عمومی (قرار گرفتن در لیست سیاه): دولت دارای لیست سیاهی از تمام شرکت‌ها و افراد با نمره اعتبارسنجی پایین است و این اطلاعات را تا مدتی طولانی در اسناد خود نگه می‌دارد. این اطلاعات می‌تواند افراد و شرکت‌ها را در برنامه‌های آتی‌شان همانند عقد قرارداد کاری جدید و یا تجارت و … دچار مشکل کند.

اعتبارسنجی و عدالت اجتماعی

با توجه به این نکته حائز اهمیت که ملاک ها و پارامترهای مختلف در سامانه های اعتبارسنجی – همان طور که گفته شد- یکسان و مشترک هستند؛ می توان عدالت اجتماعی را به عینه در این زمینه لمس کرد. بنابراین اگر به عنوان مثال: فردی برای دریافت تسهیلات بانکی به نظام بانکی روی می آورد؛ بانک ها پس از استعلام از وضعیت رتبه اعتباری فرد مورد نظر اقدام به اعطای تسهیلات یا عدم اعطای آن می کنند. اینجاست که عدالت اجتماعی به خوبی رعایت می شود. چرا که بانک ها تنها تسهیلات خود را به افراد خوش حسابی می دهند که در سامانه های اعتبارسنجی، رتبه بالایی را از آن خود کرده باشند. به همین دلیل است که حق به حقدار می رسد و عدالت اجتماعی به درستی با اعتبارسنجی لحاظ می شود. عدالت اجتماعی نه تنها در بانک ها و موسسه های مالی و اعتباری مختلف، بلکه در کسب و کارهای مختلف نیز با در نظر گرفتن همین فاکتورها و ملاک های مختلف سامانه های اعتبارسنجی به خوبی اجراء می شود. به گونه ای که هر یک از فعالان تجاری تنها با افرادی وارد معاملات تجاری خود شوند که افراد خوش حسابی هستند و نسبت به بازپرداخت بدهی ها و اقساط خود کاملا متعهد و پای بند هستند. برقراری عدالت اجتماعی در زمینه های مختلف تجاری و در رفتار با عملکرد بانکی افراد منوط به داشتن سامانه اعتبارسنجی است که با توجه به وجود شرکت های مختلف در این زمینه به خوبی می توان شاهد آن بود تا عدالت اجتماعی بر همه افراد طبق عملکرد بانکی آن ها برقرار شود.

سیستم اعتبارسنجی اجتماعی در چین

یکی از کشورهایی که به طور گسترده از اعتبارسنجی اجتماعی استفاده می‌کند، چین است. اعتبارسنجی اجتماعی در چین در سال ۲۰۰۹ و در ابعاد منطقه‌ای و بخش‌های کوچکی از چین به چشم خورده است ولیکن به طور رسمی از سال ۲۰۱۴ آغاز گردیده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۲۰۲۰ تمام گستره این کشور پهناور در سطح خرد و کلان را در بر بگیرد. در جدول زیر سیر تکاملی اعتبارسنجی اجتماعی در چین آورده شده است:  

سیستم اعتبارسنجی اجتماعی چین پس از جمع‌آوری، تجمیع و تحلیل داده‌ها، یک امتیاز اعتباری ویژه تعیین می‌نماید. مشاغل در مورد عملکرد خود اطلاعات جمع‌آوری کرده و ملزم به ارائه این اطلاعات به مقامات محلی و ملی هستند. علاوه بر این، دولت داده‌هایی را در مورد مشاغل که از طریق بازرسی‌های استاندارد دولتی به دست می‌آیند ارائه می‌نماید.

یکی از شرکت‌های معروفی که در سال ۲۰۱۵ از سوی دولت برای اجرای آزمایشی سیستم اعتبارسنجی اجتماعی انتخاب شد، شرکت Sesame است که از طریق فروشگاه بزرگ علی بابا به مشتریان خود اعتبار می‌دهد. این شرکت برای اعتبارسنجی مشتریان خود محدوده اعتباری بین ۳۵۰ تا ۹۵۰ را تعریف کرده است که براساس هزار متغیر در ۵ مجموعه داده وابسته به شرکت تعیین می‌شود. وجه تمایز شرکت اعتبارسنجی Sesame و شرکت‌ها و نهادهای اعتبارسنجی فعال در غرب در این است که Sesame برای اعتبارسنجی مشتریان خود دامنه وسیعی از رفتارهای مالی و اجتماعی را مورد بررسی قرار می‌دهد و از بسترها و سیستم‌های بسیار بزرگ تجمیع داده بهره می‌گیرد در صورتی که سیستم اعتبارسنجی غربی تنها مبتنی بر بررسی رفتارها و داده‌های مالی مشتریان است.

روش‌های حفظ اعتبار بالا

از جمله روش‌های حفظ اعتبار بالا، وجود وفاداری سنتی به برند شرکت است. منظور از وفاداری این است که مثلاً یک شهروند از Alipay برای تمامی تراکنش‌های مالی و حتی سرمایه‌گذاری در صندوق پس‌انداز شرکت استفاده نماید. از آن‌جا که استفاده از یک برند مشخص همچون Alipay، انبوهی از اطلاعات شخصی مانند جزئیات پرداخت کرایه تاکسی و خریدها، صورت حساب‌های پزشکی، تمامی پرداخت‌ها به سازمان‌های خیریه و… را یکجا فراهم می‌آورد، منبع خوبی برای اعتبارسنجی و حتی افزایش اعتبار می‌باشد.

از سویی دیگر ترس و عدم انجام رفتارهای غیراجتماعی نیز به شدت در امتیاز یک فرد موثر واقع می‌شود. همزمان با شروع بکارگیری سیستم‌های اعتبارسنجی مانند Sesame در چین، حدود نیمی از دوازده مقامات محلی سیستم‌های اعتبارسنجی آزمایشی را به طور خاص برای مهندسی اجتماعی طراحی کرده‌اند. مهندسی سیستم اعتبارسنجی اجتماعی، به شهروندان براساس نوع رفتارهای اجتماعی آنان امتیاز اعتباری می‌دهد. به‌طوری‌که افراد با انجام رفتارهای درست اجتماعی امتیاز مثبت گرفته و در صورت بروز هرگونه ناهنجاری‌های اجتماعی مانند بحث عمومی یا نزاع با همسایه‌ها، نقض قوانین و … امتیاز منفی دریافت می‌کنند. اعمالی چون اهدای خون و کمک به همنوع، قبول قوانین تلقی می‌شود و منجر به کسب امتیاز مثبت خواهد شد. در واقع این سیستم اعتبارسنجی اجتماعی یک سیستم فراگیر می‌باشد که در آن از مجازات و پاداش برای رفع بی‌نظمی و تقلب استفاده می‌شود.

اهداف گسترده سیستم اعتبارسنجی اجتماعی

نتیجه‌گیری

اعتبارسنجی اجتماعی بعد کامل‌تری از بررسی شخصیت‌های حقیقی و حقوقی است که به سادگی نمی‌توان از اهمیت و ضرورت پرداختن به آن گذر کرد؛ زیرا علاوه بر جوانب مالی، جوانب رفتاری را نیز در نظر می‌گیرد و با گسترش آن می‌توان از بروز بسیاری از ناهنجاری‌ها و ورشکستگی‌های محتمل جلوگیری به عمل آورد. اجرا نمودن اعتبارسنجی اجتماعی، باعث اعمال دقیق قانون و تبعیت از آن در حد بالا و باکیفیتی خواهد شد که نتیجه آن می‌تواند در نهایت ایجاد حس اعتماد و امنیت در میان مردم یک جامعه باشد. زمانی‌که اعتماد مردم نسبت به یکدیگر افزایش می‌یابد، آنان برای برقراری روابط به ویژه روابط تجاری با یکدیگر ترغیب شده و به مبادله و داد و ستد تشویق می‌شوند.

همچنین اعتبارسنجی اجتماعی این حس را به مردم القا می‌کند که کارهای صحیح و شایسته آنان بدون جواب نخواهد ماند و پیامدهای مثبتی به همراه خواهد داشت و همین می‌تواند انگیزه‌ای برای تداوم رفتارهای صحیح در جوامع باشد. سایر افرادی که به انجام کارهای ناشایست می‌پردازند نیز مجبور به رعایت قوانین و مقررات خواهند شد زیرا در غیر این صورت امکان برخورداری از خدمات موجود در جامعه را نخواهند داشت و متضرر خواهند شد. توصیه می‌شود از اعتبارسنجی اجتماعی همچون چین در سایر کشورها نیز استفاده گردد زیرا یکی از بهترین راه‌های ایجاد امنیت و کاهش جرایم در جامعه می‌باشد.

منابع:

1. https://www.sid.ir/paper/100604/fa
2. https://www.icescoring.com/blog/451
3. https://imerat.ir/blog
4. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-19578-0_8
5. https://www.hindawi.com/journals/hbet/2023/5581492/

ارتباط با من: محمد سعید شریفان / 09133157397 / sharifan3@gmail.com